Club de lectura: Kallocaína de Karin Boye

A densidade de ideas que achega a obra fai que a entrada nela esixa certo esforzo, como concordamos todas, nas primeiras vinte ou trinta páxinas. Unha vez no interior de tan angustioso universo é cando empezamos a entender o complexo que resultou para Boye describir toda esa sociedade desde dentro, por medio de Leo Kall, o protagonista.

E desta vez estivemos de novo de acordo, como pasara con Victor Frankenstein, en quen atopamos un protagonista francamente antipático. Este científico de ambición desmedida, con quen percorremos tanto os espazos como a rutina dos habitantes do Estado Mundial, resultounos incómodo, pois non nos ofreceu nada que movese a empatizar con el. Hai que recoñecerlle, porén, a pormenorizada disección do seu propio carácter, que nos deu unha idea dos camiños que tomaba a ansia de medro nese Estado.

Nas nosas intervencións, e desde o inicio, afloraron cuestións relacionadas coa difícil existencia nunha colectividade na que a xente é vixiada constantemente, incluso nos momentos máis íntimos. Ademais do feito de cumpriren todos os cidadáns labores policiais e, polo tanto, estaren vixiándose mutuamente, nin sequera parece existir un espazo físico no que construír esa privacidade: desde o dormitorio ao lugar de traballo, pasando por corredores, medios de transporte, despachos ou elevadores, están controlados ben por outros «cidadáns soldados», ben por cámaras e micrófonos; e no exterior, son os preparativos para a guerra, nos que se practica vixiando os transeúntes.

Desa falta de intimidade derivan moitas das cuestións que comentamos: desde a concepción da relación sexual como mero acto reprodutivo (e perpetuador do Estado Mundial), á concepción do matrimonio como agrupación temporal cun único fin: producir cidadáns soldados. A propia kallocaína, especie de «soro da verdade», é vista por Leo como medio para acabar de todo co íntimo, obxectivo que nos fixo preguntarnos se pode existir unha humanidade formada por seres sen vida interior.

Respecto aos personaxes, a maiores do xa dito sobre Leo, dos comentarios desprendeuse unha clasificación baseada na dignidade humana: había quen a tiña (Rinssen, coa súa conciencia tranquila, que tanto envexaba Leo; Linda, digna incluso durante a traizón do seu home e despois, algunhas das cobaias humanas dos experimentos…), e había quen non, porque a substituíra pola entrega á aberrante ideoloxía do Estado, aínda que aparentemente estes sempre ocultaban algo máis: así, no caso de Leo, que oscila entre o afán de perpetuar o seu nome grazas á droga e o de rematar de todo coa existencia da vida privada, sempre fuxindo dos seus propios restos de humanidade, contradición que comentamos varias veces; ou Karrek, o xefe de policía, moi ortodoxo en todo o que puidese impulsar a súa carreira e certeiro na aplicación dos castigos, pero pouco cumpridor no ámbito persoal coas obrigas do sistema (foi o primeiro personaxe en tapar a cámara e o micrófono do seu cuarto), ou Tuareg, o sinistro xefe da policía.

Entre outras cuestións, comentamos os personaxes femininos, que en xeral nos pareceron activos, complexos, definidos. Linda é a gran estabilizadora da confusa tempestade, que roza moitas veces a tolemia, que é Leo. Sen ser un personaxe con moita participación na trama, é independente e parece manter unha posibilidade de cambio fóra do común, como demostra a súa complicada decisión final, que nos deixou a moitas con gana de saber máis dela. Outros personaxes femininos que aparecen, como a muller pouco efusiva da festa de despedida, ou Kadidja Kappori, a reivindicativa muller dunha das cobaias que protestou para que arranxasen o seu matrimonio, danado polo experimento, ou Lavris, da División Sétima, fría como o xeo, tamén estaban ben deliñadas.

Grandes conceptos abstractos como humanidade, amor, libre albedrío, dignidade, culpa, loita interna etc., saíron sobre todo cando comentamos esa pequenísima revolución interior da seita dos tolos, que vai adquirindo proporcións lendarias na mente de Leo. Esa difusa agrupación fixo que non estivésemos todas de acordo nisto: é unha novela optimista ou pesimista? E hai en Leo capacidade de redención ou esperanza de futuro?

No que si concordamos foi en que a novela é unha distopía, como as outras tres que mencionamos antes, que describe a unha sociedade oprimida por unha autoridade totalitaria que exerce o control non só sobre a economía, senón sobre as relacións sociais e até o urbanismo. Tan absoluto é este control, comentabamos, que a delación é un comportamento humano máis que aceptable.

Ao fío de todo o falado, debatemos sobre distopías e utopías, e falamos sobre A república, de Platón, esa representación dunha sociedade de xustiza, igualitaria e distributiva, na que porén aínda existirían clases sociais e non habería sitio para os poetas (por inventar «mentiras innobres»). Este diálogo de Platón inspirou moitas das grandes creacións utópicas do futuro, incluso unha parte importante do socialismo utópico.

Falamos tamén da necesidade humana de agrupármonos e reagrupármonos segundo lóxicas que xorden con ímpeto, callan e despois derivan na insatisfacción e rematan no desencanto, cando non en situacións peores. En relación con isto, mencionáronse as obras Utopía no es una isla, de Layla Martínez, El señor de las moscas, de William Golding, e Fruitlands, unha pequena alfaia de Louisa May Alcott sobre a vida nunha comuna no Massachussets de mediados do século XIX!! Ai, vai ser certo iso de que está todo inventado.

Tamén falamos da difícil aínda que posible influencia de Kallocaína no 1984 de Orwell, da serie Black Mirror, de James Rhodes, da cultura da cancelación, do narcisismo e as redes sociais, da popularidade… E en fin, de moitas cousas máis, pero isto só aspira a ser un resumo.

A próxima sesión do club de lectura NUMAX será o martes 31 de maio. Falaremos da novela Parentesco, da estadounidense Octavia Butler, cuxa lectura esperamos que levedes xa moi avanzada. Considerada unha das obras fundacionais do afrofuturismo, corrente estética que, en literatura, mestura elementos de ciencia ficción con realismo máxico e influencias de mitos e lendas non eurocéntricos, no momento da súa publicación (1979) abriu un novo espazo que, co tempo, resultou moi produtivo artisticamente. Superará o esixente exame do club de lectura NUMAX?

A actividade conta co apoio do Concello de Santiago de Compostela.